Không gian Lê Bá Ðảng |
Ý niệm về không gian không mới. Ý
muốn biểu dương không gian, cũng không lạ. Nhưng ý thức
được tính cách tương đối của sự vật trong vũ trụ, trong
không gian, thì hình như chỉ Trang Chu mới thật sự đặt vấn
đề. Nào chim bằng, cá côn, nào ao trời, gió lốc... Trang
Chu tạo hình cho ta thấy cái
vô cùng của tạo vật và cái lẽ tương đối ở đời.
Hội họa Tây phương, giàu kỹ thuật,
nhiều tiến bộ. Nhưng thiên về biểu dương hiện thực, vẽ
những gì thấy được, nắm bắt được, những hiện
thực cụ thể (kể cả khi phá thể như lập thể,
trừu tượng dường như hội họa Tây phương chưa thật tình
thám hiểm thế giới siêu hình, tâm linh, vần vũ về lẽ sống,
chết, lý tương đối ở đời.
Hội họa phương Ðông nghiêng về
Ðạo, về triết lý sống, nhưng lại chưa tìm ra những phương
pháp tân kỳ để diễn tả một cách đa nguyên, đa dạng.
Hiếm hoi là những nghệ sĩ nhuần
nhuyễn kỹ thuật phương Tây và triết lý phương Ðông, để
có thể tạo một con đường nghệ thuật phức âm, đa nghĩa,
rọi ánh sáng và chiếu nhiều góc độ vào những trăn trở
của con người về cõi sống, cõi chết, cõi biết, cõi không,
về hư vô và cực lạc, về cái Ðạo của con người, ở
chỗ Tâm và Vật không còn giới hạn phân chia.
Một vài họa sĩ gốc Á Ðông, thấm
nhuần cái học phương Tây, dường như đã tìm được con
đường tiến đến sự hòa đồng Tâm-Vật, Âm-Dương, Hữu
Hạn-Vô Hạn. Lê Bá Ðảng là một.
Trong hành trình sáng tác, ông đã đi
từ con mèo, con ngựa, con trâu đến... con người, và ở mỗi
con,
ông đều cố gắng đào sâu đến nguồn ngọn, cỗi rễ của
chúng. Ông biết rõ tâm can của chúng đến độ có thể chế
tạo những đầu-trâu-tâm-phật,
hình
người-dạ thú, khẩu phật-tâm
xà... Qua hơn nửa thế kỷ sống với nghệ thuật
tạo hình, ông đã thuộc lòng cái thế giới nhân
vật cầm thú mà ông tạo ra, ông cũng lại quá quen
với khoảng không gian tầm thường của cái học hàn lâm,
với lối nhìn viễn cận chưa
hề thay đổi từ hơn 20 thế kỷ. Lê Bá Ðảng muốn tìm kiếm,
muốn thám hiểm cõi sống chết của con người, ngoài hội
họa.
Không gian Lê Bá Ðảng là sự phản
kháng những không gian ba chiều đã bước vào tuổi hoàng hôn,
là
sự chống lại quan niệm lỗi thời của hội họa trường
ốc, biểu dương lối nhìn một chiều: Vẽ những gì thấy
trước mắt. Nghệ nhân có thể hồi khứ, ngoái lại dĩ vãng,
nhưng vẫn phải moi ký ức ra khỏi óc, để nó lên bàn, trước
mặt, mà vẽ.
Hội họa lập thể mở rộng hơn:
Ðối tượng vẽ, không im lìm, không chết,
nó có quyền chuyển động. Hội họa lập thể mở thêm chiều
thứ tư: Chiều chuyển động cho tác phẩm.
Hội họa trừu tượng phá thể để
ngòi bút tự do phân tích đối tượng, xé nát đối tượng,
tiêu tùng hình thái. Mỗi nghệ sĩ tạo một lối vẽ, lối
nhìn riêng về đối tượng; và người xem cũng có quyền có
cái nhìn riêng về họa phẩm, theo ý mình, độc lập với
nghệ sĩ.
Hội họa trừu tượng phá bung những
định kiến, những hàng rào ngăn cách, để con người tự
do thưởng ngoạn, tự do tưởng tượng và nghệ sĩ tự do
sáng tác. Mối tương quan cố định về đối
tượng bức tranh và sự cảm nhận của người xem
không còn nữa. Hội họa trừu tượng lấy tự do làm đối
tượng, và chính ở chỗ tự do
ấy, con người mới thấy cái giới hạn
của chính mình.
Lê Bá Ðảng muốn thoát ra khỏi tất
cả những ràng buộc về quy luật của nghệ thuật cổ điển,
và cả cái tự do giới hạn
của hội họa trừu tượng, để mở ra một cõi ta của riêng
ông. Ông sáng tạo Không Gian Lê Bá Ðảng.
Không Gian Lê Bá
Ðảng là gì?
- Về mặt kỹ thuật, đó là sự gặp gỡ giữa nhiều
ngành nghệ thuật: Kiến trúc, điêu khắc, hội họa... Lê
Bá Ðảng không chỉ vẽ, ông tạo hình.
- Về mặt nội dung, đó là mối tương quan giữa người,
vật và vũ trụ. Nhân sinh quan của Lê Bá Ðảng có gì trùng
hợp, gặp gỡ cái lẽ tương đối của Trang Chu: Cái nhỏ
có lý của cái nhỏ, cái lớn có lý của cái lớn, phải cũng
là lẽ vô cùng và trái cũng là lẽ vô cùng: Cứ lấy ánh
sáng soi thì sẽ thấy cái tương đối ấy bật nẩy ra, và
ông thể hiện cái lẽ tương đối ấy trong Không Gian Lê Bá
Ðảng. Cái nhìn của ông không còn là cái nhìn một chiều,
hướng về trước mặt, mà nó biến đổi không ngừng.
Ở những mô hình Không gian thực tiễn,
ông nhìn từ không trung, bằng con mắt loài chim, hay nhìn từ
mặt trăng xuống đất. Tôi gọi đó là viễn cận vạn
lý. Với cái nhìn này, Không Gian Lê Bá Ðảng thể
hiện những nứt nẻ trên trái đất, những đỉnh cao, vực
sâu, trong lòng đất, lòng biển; những đại dương mênh mông,
những hỏa diệm sơn bừng cháy, đến cả những con kiến
li ti là sinh mệnh và định mệnh của con người. Trong không
gian thực tiễn, với viễn cận vạn lý,
Lê Bá Ðảng có thể gồm thâu vũ trụ địa chất và thế
giới nhân sinh trong một chiều kích không quá một thước
dài, hai thước rộng.
Ở Không gian ảo tưởng, ông tạo
không khí siêu hình, giữa cõi sống và cõi chết. Ông
vẽ
cái hoang vu của hư vô, ông
vẽ
cái không và cái có. Từ kỹ thuật, chất liệu, cách sắp
xếp đến mỗi hình thức trong không gian Lê Bá Ðảng dường
như muốn cấu tạo nên một thế giới, một vũ trụ ngoài
màu sắc. Màu sắc chỉ là cái cớ để lưu lại với hội
họa. Ông hay dùng sắc nâu, sắc xám, toàn trắng, toàn đen,
màu đất nung, chấm phá những điểm son như những mốc, để
tư tưởng, trí nhớ và tâm linh có thể trụ lại giữa khoảng
vô thỉ, vô chung.
Ðứng trước những tác phẩm này,
người xem cảm thấy hoang mang, lạc loài, như mình là chứng
nhân cái hữu hạn của cuộc đời đang giao lưu cùng cái vô
hạn của vòng tử sinh, luân hồi, truyền kiếp.
Trong loại không gian thứ ba, Không
gian lịch sử-địa tầng, người xem mường tượng thấy ý
niệm thời gian liên kết với không gian: Con đường xuyên
suốt quá khứ-tương lai, giao thoa với viễn cận xuyên địa,
từ cung trăng xuống địa cầu, xuyên xuống những lớp địa
từng, địa đạo. Tác giả cho ta cảm tưởng ông muốn hình
ảnh hóa cả một thời kỳ lịch sử của dân tộc, xuyên
qua nhữ thửa ruộng khô, những cánh đồng cháy, những bãi
cát dài, những ngôi cổ mộ, những lớp địa tầng, vào trung
tâm trái đất. Ở một cái khung lơ lửng, mơ hồ, rêu phong
kia, dường như thấp thoáng có hồn Trọng Thủy đang tìm dấu
Mỵ Nương qua vết lông ngỗng xác xơ, tan tác... Ở một khoảng
tối này, có phải Diêm Vương đang hành hình lũ tội đồ?
Ở một không gian u ám trên kia, Hằng Nga đang cô đơn, giá
buốt trên cung Quảng?...
Mỗi lần xem Không Gian Lê Bá Ðảng
là một lần khám phá. Tác phẩm của ông có nét hãnh tiến
về tương lai, kèm nỗi khổ đau, trầm luân trong hiện tại
và nỗi u hoài, nhớ về quá vãng.
Nghệ thuật của ông thoát hài, đập
vỡ cổ kính để tạo ra không gian phi thời gian, gồm thâu
quá khứ, vị lai, địa tầng, địa chất, cõi này, cõi khác
trong khoảnh khắc một cái nhìn. Nó độc đáo, nhưng cô đơn.
Ông cô đơn trên con đường sáng tạo của mình; nhưng chính
sự cô đơn đó là đốm lửa soi đường cho Không Gian Lê
Bá Ðảng.