Mã quan trong hội họa Lê Bá Ðảng |
Ngựa và người trong tiếng Việt, vô tình
hay hữu ý, có cách phát âm gần giống nhau. Những âm hao tương
đương ấy, chiếu vào sáng tác của Lê Bá Ðảng, trở thành
một mã quan nghệ thuật độc đáo.
Ðối với Lê Bá Ðảng, ngựa là một nhân
vật. Ðây không phải là điều mới. Từ thời cổ Hy La, ngựa
đã là người, đã có những con centaure ngựa-người (ngựa
đầu người). Ngựa còn biểu dương cường lực, sức mạnh
dẻo dai, bền bỉ, ngựa mang ấn tượng ra đi, tự do vùng
vẫy, ngựa là biểu tượng của chinh nhân, chinh phục, của
dục vọng, chiến tranh, tính dục... trong con người.
Nhưng người luôn luôn coi ngựa như loài
súc vật, tuy khôn ngoan, thông minh, nhưng vẫn là thú.
Với Lê Bá Ðảng, ngựa thực thụ là người,
thế giới ngựa của ông là thế giới tự do, quần tụ nững
vũ bão, mơn trớn, phong ba, dục tình và tha thiết, là thế
giới của chinh phục. Ở ông, ngựa chinh phục người.
Thế giới ngựa Lê Bá Ðảng là thế giới
bất kham, hỗn tạp giữa ảo và thực. Tất cả những biến
chuyển tâm linh và hình thức của con người hiện hình trong
chân dung ngựa.
Với ngựa, nét bút của ông linh động,
vùng vẫy, dường như cái mà họa sĩ muốn bộc lộ trong tranh
là cái nhân tính nơi con ngựa.
Ông đạt. Ngựa của ông có sức quyến rũ mê hoặc của những
nhân vật ảo huyền, kỳ bí.
Khi đã bắt được vùng nội tại thâm
trầm và u uẩn chung giữa người và thú, người nghệ sĩ
có thể giải mã được những
khó khăn ngăn cách giữa vật và nhân.
Ngựa hóa thân thành họa sĩ: Chị
Mã trong một truyện ngắn của Lê Bá Ðảng. Sức
sáng tạo của Chị Mã cũng ảo
huyền, huyễn mộng và sinh động như trần thế con người.
Nếu so sánh thế giới ngựa của Lê Bá
Ðảng với thế giới kịch người của
ông, người xem không khỏi ví thú tính nơi con người với
nhân tính nơi con vật. Dường như chính ngọn bút của các
Chị
Mã đã vẽ nên những sinh vật li ti, hoạt náo, triền
miên, trong vòng: ăn, ngủ, đụ, ị, đi, đứng, đánh, đấm,
khóc cười, gian manh, đạo đức, tội ác và nhân ái... cuồng
quay trong địa ngục trầm luân, hay thiên đường tục lụy
được gọi là thế giới loài người.
Sự lựa chọn hài hòa người-ngựa, dường
như không phải vô tình mà vô hình định trước: Bằng âm
thanh gần gụi ngựa-người, bằng sự uyển chuyển thân thể
giống nhau, trong tác hợp nòi tình, bằng động tác thiên di,
bằng lòng yêu tự do, bằng mãnh lực quật khởi... Ở Lê
Bá Ðảng, có sự nhập thần giữa người và ngựa, có sự
phân thân giữa người và ngựa, và người xem tranh không phân
biệt được chính người vẽ ngựa hay ngựa vẽ người.
Họa sĩ đã xóa nhòa biên giới giữa nhân
và vật để tác thành một thế giới tạo
vật huyền đồng trong nghĩa Lão Trang.
Ông tạo thế giới ngựa bằng những dessin
cực kỳ giàu có về nét, uyển chuyển và có ma lực, mã lực
và hỏa lực biến những quang cảnh thông thường trở nên
ngoạn mục và mộng tưởng.
Ngựa của Lê Bá Ðảng không chỉ là những
sinh vật hình thức mà tự chúng thoát ra đời sống tâm linh
trong ánh mắt, trong nụ cười, trong mọi tác động thể xác
và thú tính: Ngựa buồn, ngựa vui, ngựa trầm ngâm, ngựa
đắng cay, đau khổ, ngựa lồng, ngựa phóng, ngựa đá, ngựa
ăn, ngựa ngủ, ngựa dằn dữ, phong ba, ngựa yêu, ngựa ghét,
ngựa nằm, ngựa đứng, ngựa ngồi... Tất cả những tư thế,
những ngậm ngùi của ngựa đều được khai triển, trong những
chiều kích khác nhau, bằng những chất liệu khác nhau. Mỗi
khi có một nồng độ nào đó dâng lên trong huyết quản của
người nghệ sĩ, thì lại có... Ngựa, và có thể nói mỗi
con ngựa là sự giao thoa giữa một cảm xúc bất kỳ, với
một làn sóng không tên dấy lên từ trực giác sáng tạo,
cái mà Francis Bacon gọi là accident,
tôi xin gọi là tia chớp lóe
lên từ một cõi không, biến không thành có, biến ngựa thành
người.